Category Archives: Wypalenie zawodowe

Wypalenie zawodowe – charakterystyka, istota

Praca odgrywa coraz większą rolę w życiu współczesnego człowieka, gdyż jest on coraz bardziej skłonny czerpać z niej poczucie sensu swojej egzystencji. Takie dowartościowanie pracy wydaje się zjawiskiem korzystnym. Niestety, ma to też ujemne skutki, gdy sukces zawodowy staje się wartością nadrzędną, przysłaniającą wszystkie inne oraz, gdy stres spowodowany pracą zawodową doprowadza do zjawiska określanego mianem wypalenia zawodowego (burnout syndrome). Uważany jest on za przejaw stresu chronicznego . Jest to jeden z ważniejszych czynników destrukcyjnie wpływających na funkcjonowanie pracowników, a w konsekwencji na kondycję przedsiębiorstw.
Pracownicy są zainteresowani przeciwdziałaniem temu ze względu na silne, negatywne emocje, jakich doświadczają. Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym mogą bowiem odczuwać spadek chęci do pracy, obniżenie jej jakości, wzrost skłonności do formalizowania i do zachowań rutynowych, apatię, przemęczenie, silny niepokój, stan napięcia, utratę motywacji, brak chęci do podejmowania nowych zadań, zmniejszenie poczucia własnej wartości, wyczerpanie emocjonalne, przekonanie, że wszystko przekracza siły i możliwości człowieka oraz odczuwanie braku satysfakcji i skuteczności, a także poczucie rozczarowania, bezwartościowości i bezsensowności własnej pracy .
Pracodawcom w nie mniejszym stopniu powinno zależeć na zapobieganiu temu zjawisku wśród pracowników, gdyż w jego wyniku obniża się efektywność pracy, a więc wielkość dochodów firm. Co więcej, na zespół wypalenia zawodowego narażeni są pracownicy ambitni, perfekcyjni, którzy w innych warunkach stanowiliby wartościowy potencjał przedsiębiorstwa, a ich wysiłki przyczyniały się zarówno do czerpania osobistej satysfakcji, ale także pomnażania zasobów firmy .
Wypalenie zawodowe jest jednym z głównych psychologicznych predykatorów zwiększonego zagrożenia wypadkami przy pracy. Osoby doświadczające symptomów wypalenia są mniej zmotywowane do dbania o higienę pracy oraz do edukacji w tym zakresie, a towarzyszące temu zjawisku zmęczenie i dolegliwości psychosomatyczne ograniczają sprawność fizyczną i psychiczną, prowadząc do zwiększonego ryzyka wypadku. Z tego powodu również, istotne jest zrozumienie przez pracodawców i pracowników przyczyn zjawiska i przeciwdziałanie jego występowaniu .
Ekstremalny stres można porównać do tajfunu, proces wypalania się przypomina pełznący z wolna przypływ, który nadchodzi niepostrzeżenie. I podobnie jak przypływ, wypalenie zawodowe ma daleko idące konsekwencje i stanowi jeden z najistotniejszych aspektów stresu w nowoczesnym zindustrializowanym społeczeństwie, ze względu na szkody jakie przynosi jednostkom, rodzinom i przedsiębiorstwom .
Wyraz „wypalenie” istnieje w potocznym języku od zarania dziejów. Mówiąc, że coś się wypaliło, zwykle mamy przed oczami popiół i zgliszcza. Wypalenie zawodowe, jest niczym innym, jak barwnym, obrazowym przedstawieniem tego, co może pozostać po początkowym płomiennym zaangażowaniu w pracę zawodową.
W literaturze psychologicznej wypalenie pojawia się w 1974 roku. Jest to pionierski artykuł, w czasopiśmie Journal of Social Issue autorstwa amerykańskiego psychiatry Herberta J. Freudenbergera, który określił wypalenie jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub społeczne środowisko pracy. Jego zdaniem, na zespół wypalenia składają się swoiste objawy przejawiające się na poziomie fizycznym, behawioralnym oraz psychologicznym .
Inną definicję wypalenia zawodowego przedstawiła Christina Maslach, obecnie uważana za główny autorytet w tej dziedzinie. Według niej wypalenie zawodowe określane jest jako zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób .
Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych WHO określa wypalenie zawodowe jako zespół wyczerpania energii emocjonalnej, fizycznej i poznawczej, przejawiający się wyczerpaniem emocjonalnym i fizycznym, brakiem efektywności i kompetencji.
Według A.M. Pines i E. Aronsona wypalenie jest stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania powodowanego przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym .
Podejmując analizę wypalenia zawodowego należy zwrócić uwagę na poglądy nawiązujące do społecznej psychologii poznawczej, której przedstawicielem jest Helena Sęk. Definiuje ona wypalenie jako zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta, pracownik socjalny itp. Z natury tych zawodów wynika, że osoby je wykonujące są narażone na przewlekły, specyficzny stres psychiczny. W wyniku wielu utrudnień napotykanych w pracy może dojść do obniżenia satysfakcji zawodowej, zaangażowania, wyczerpania emocjonalnego i dystansowania się społecznego .
Według H. Sęk , wypalenie jest nie tyle skutkiem przewlekłego stresu, ile stresu niezmodyfikowanego własną aktywnością zaradczą. To zgeneralizowane przekonanie o niskiej skuteczności zaradczej jest także szczególnym rodzajem poczucia utraty kontroli nad sprzecznościami w układzie: oczekiwania własne podmiotu – wymagania otoczenia (osobiste normy i ideały zawodowe, a realne warunki pracy i wymagania otoczenia w środowisku zawodowym). Jeżeli więc uznamy, że wypalenie powstaje w warunkach przewlekłego stresu, gdzie istotną rolę odgrywają kompetencje przejawiane w kontaktach interpersonalnych, wymagających zaangażowania, można powiedzieć, że wypalanie się jest w istotny sposób związane z poczuciem własnej skuteczności, a to z kolei, wspiera dążenie do zmian w otoczeniu lub aktów przystosowania.
Wypalenia można więc uniknąć, gdy zachowuje się przekonanie, że jest się skutecznym w osiąganiu ważnych celów zawodowych. Z tego co powiedziano nie wynika jednak, że w problematyce wypalenia zawodowego należy szukać etiologii jedynie w jednostce, a nie w wadach organizacji. Wiadomo, że środowisko minimalizujące poczucie autonomii, silnie hierarchiczne i bez zasobów sprzyja wypaleniu, ale też nie jest jedynym jego sprawcą.
Sytuacje stresowe i wymagania zawodowe są oceniane jako sprzyjające, jako wyzwanie, zagrożenie lub strata. Jednocześnie ocenia się też własne możliwości, a w wyniku podejmowania prób radzenia sobie ze stresem, na skutek informacji zwrotnych kształtuje się poczucie własnej skuteczności zawodowej zwanej tu poczuciem kompetencji. Na proces adaptacji do stresu zawodowego mogą wpływać czynniki ryzyka podmiotowego – brak umiejętności, typ kontroli, poczucie bezradności, deficyty rozwojowe w zakresie autonomii, wadliwa motywacja zawodowa i środowiskowego – sytuacje transformacji i dezorganizacji społecznej, braki materialne, brak wsparcia, nasilając prawdopodobieństwo wystąpienia wypalenia zawodowego. Z drugiej strony czynnikom ryzyka mogą przeciwdziałać zasoby podmiotowe – kompetencje zawodowe, umiejętności radzenia sobie z trudnościami, poczucie sprawstwa i pozytywne elementy kontroli, oraz zasoby środowiskowe – dostępne środowisko rekreacyjne w miejscu pracy, wsparcie społeczne, korzystny klimat organizacyjny, doradztwo antywypaleniowe. Zasoby te, działając w czasie adaptacji do przewlekłego stresu przeciwdziałają ryzyku wypalenia zawodowego .

Model poznawczo-kompetencyjny stresu i wypalenia zawodowego

Źródło: H. Sęk, Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy z chorymi, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” Nr 14/2005, s. 95.

W latach 80. prace nad wypaleniem przesunęły się w kierunku systematycznych badań empirycznych na dużych populacjach. Do badań zaczęto wykorzystywać specjalnie opracowane kwestionariusze. Wśród nich najlepszymi właściwościami psychometrycznymi charakteryzuje się skala Maslach Burnout Inventory (MBI) skonstruowana w 1981 r. przez Christinę Maslach i jej współpracowniczkę Susan Jackson, którą do dnia dzisiejszego najchętniej posługują się osoby badające zjawisko wypalenia (ponad 90% badań). Podstawowa wersja MBI to kwestionariusz składający się z 22 stwierdzeń. Oceniane są trzy aspekty wypalenia: 9 stwierdzeń dotyczy emocjonalnego wyczerpania, 5 – depersonalizacji, a 8 – obniżonego poczucia własnych dokonań. W blisko 5% badań stosowane jest alternatywne  narzędzie opracowane przez Pines i Aronsona – Burnout Measure, w którym oblicza się łączny wynik .

Bibliografia:

1. Ogińska-Bulik N., Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła-Konsekwencje-Zapobieganie. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.
2. Wilsz J., Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009.   
3. Jakubowska-Winecka A., Zespół wypalenia zawodowego, ,[w:]Psychologia w praktyce medycznej, red. Jakubowska-Winecka A., Włodarczyk  D., PZWL, Warszawa 2007.
4. Bartkowiak G., Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
5. Kamrowska A., Wypalenie zawodow, Polski Merkuriusz Lekarski 2007; XXIII:.
6. Sęk H., Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy z chorymi, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2005, Nr 14.
7. Kwaśna-Kania J.  i inni, Zespół wypalenia zawodowego, „Neuropsychiatria. Przegląd Kliniczny” 2011, Nr 3.