Warto pamiętać o tym, że nie każdy stres jest szkodliwy dla człowieka. Może być on też pozytywną siłą motywującą, poprawiającą zdrowie i jakość życia. Mamy wtedy do czynienia ze stresem konstruktywnym, pozytywnym, tzw. „eustresem” . Jego przeciwieństwem jest stres destruktywny, określany pojęciem „dystresu”. Wpływ stresu na zdrowie, zilustrowany na poniższym rysunku pokazuje, że wraz ze wzrostem poziomu stresu poprawia się samopoczucie i zdrowie człowieka, jednakże tylko do pewnego poziomu. Poziom ten jest wyznaczony przez punkt maksymalnej tolerancji stresu ze względu na osiągane korzyści. Po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy i zagraża zdrowiu a nawet życiu .
Najpoważniejszym zaobserwowanym dotychczas skutkiem przeciążenia zawodowego jest zjawisko karoshi. Jest to nagłe wystąpienie choroby zagrażającej życiu (najczęściej zawału lub udaru mózgu) wskutek przeciążenia organizmu, zwykle u pracowników młodych, zdrowych, nie odczuwających wcześniej żadnych dolegliwości.
Stres może zwiększyć ryzyko pojawienia się zaburzeń w stanie zdrowia w sposób pośredni i bezpośredni. Zmiany pośrednie występują poprzez zachowanie niekorzystne dla zdrowia, takie jak wzmożone palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, czy branie narkotyków, które często są reakcją na nadmierny stres. Natomiast zmiany bezpośrednie są wynikiem procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie człowieka w odpowiedzi na działanie stresorów .
Współczesne badania dotyczące fizjologicznych oraz fizycznych korelatów stresu rozpoczęły się w latach 20. i 30. XX-wieku od prac Cannona i Selye. Od tego czasu ukazało się wiele publikacji na ten temat .
Szczególnie często analizowane są powiązania stresu z następującymi zaburzeniami :
- chorobami sercowo-naczyniowymi: chorobą wieńcową, zawałami serca czy nadciśnieniem;
- zaburzeniami układu trawiennego: wrzody trawienne;
- dolegliwościami mięśniowo-szkieletowymi: wzrostem napięcia mięśni prążkowanych;
- zmniejszeniem odporności układu immunologicznego, zwiększającymi prawdopodobieństwo pojawienia się najróżniejszych chorób o charakterze wirusowym i bakteryjnym, a nawet nowotworowych.
Duża część zgromadzonych danych dotyczy reakcji fizjologicznych osób poddanych działaniu stresorów w warunkach laboratoryjnych. Adrenalinę i kortyzol nazwano hormonami stresu, ponieważ w badaniach laboratoryjnych stwierdzono, że u mężczyzn poziom obu hormonów rośnie w reakcji na stres. Jeśli zachodzi to często, może – w perspektywie długoterminowej – wywołać negatywne skutki zdrowotne, szczególnie związane z układem sercowo-naczyniowym, częściowo poprzez oddziaływanie tych hormonów na ciśnienie krwi i poziom cholesterolu we krwi .
Pracujący w warunkach szczególnie dużego obciążenia psychicznego 5-6 razy częściej mają nadciśnienie tętnicze niż pracownicy mniej obciążeni. Nadciśnienie tętnicze występuje w Polsce u około 30% dorosłych mężczyzn i jest ono czynnikiem ryzyka wielu groźnych chorób związany z układem krążenia np.: choroby niedokrwiennej serca (CHD), udaru mózgu, przerostu mięśnia sercowego i w dalszym przebiegu choroby – niewydolności serca. Badania epidemiologiczne z ostatnich 20 lat wykazały, że schorzenia układu krążenia stanowią najczęstszą przyczynę zgonów w Polsce .
Stres psychologiczny może powodować niedokrwienie mięśnia sercowego, co jest szczególnie niebezpieczne u pacjentów z chorobą CHD, gdyż często ma to miejsce, bez wystąpienia typowego bólu w klatce piersiowej. Zwraca się uwagę na związek między niedokrwieniem mięśnia sercowego a czynnikami psychospołecznymi, takimi jak depresja, niepokój, gniew, izolacja społeczna.
Do pogłębienia skutków oddziaływania niekorzystnych warunków psychospołecznych przyczynia się zwiększona reaktywność emocjonalna i wysoka reaktywność sercowo-naczyniowa na stres. Częste występowanie takich cech wykazano u ludzi chorych na nadciśnienie tętnicze.
U podłoża niekorzystnego wpływu stresu na rozwój chorób układu krążenia leży przede wszystkim zwiększenie aktywności współczulnego układu nerwowego, powodującego przyspieszenie czynności serca i zwiększenie siły skurczu serca, prowadzące do zwiększonego zapotrzebowania serca na tlen.
Stres często powoduje też zwiększony apetyt, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju otyłości i pogłębienia zaburzeń lipidowych i w konsekwencji miażdżycy, a także cukrzycy .
Do niedawna panował pogląd, że istnieje zależność między zachorowalnością na wrzody żołądka i dwunastnicy a stresem związanym z pracą zawodową. Teoria ta nie znalazła ostatecznie potwierdzenia, trzeba jednak zauważyć, iż istnieje wiele analogicznych symptomów występujących w innych typach zaburzeń żołądkowych, które nie dają objawów w postaci wrzodów, ale są wywołane stresem związanym z pracą zawodową. Ten rodzaj stresu prowadzi często do zespołu nadwrażliwości jelita grubego, objawiającego się m.in. bolesnymi skurczami jelita .
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe są jednym z najczęstszych i najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych z pracą. Ryzyko ich wystąpienia zależy od wielu współwystępujących w środowisku pracy czynników. Stwierdzono, że nie tylko czynniki fizyczne środowiska pracy i jej charakter (np. rodzaj pracy, powtarzalność ruchów, itp.), ale także styl życia oraz psychospołeczne warunki pracy mają istotny wpływ na powstawanie i natężenie tych dolegliwości. Badania prowadzone w odniesieniu do tych ostatnich czynników odwołują się najczęściej do takich psychospołecznych warunków pracy, jak wymagania, kontrola i wsparcie, czyli podstawowych wymiarów modelu stresu w pracy, opracowanego przez Roberta Karaska . Według M. Widerszal-Bazyl, te właśnie cechy pracy wywołują stres psychiczny, objawiający się m.in. wzmożonym napięciem mięśni. Długie utrzymywanie się takiego napięcia może doprowadzić do trwałych dysfunkcji w tym obrębie. Takie czynniki stresu jak: nadmiar obowiązków i presja czasu mogą być związane z wydatkowaniem większej ilości energii lub też pozbawieniem koniecznego odpoczynku, a to prowadzi do obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego .
Wyniki wielu badań, wskazują na związek między doświadczaniem stresu w pracy i zmianami w funkcjonowaniu układu odpornościowego, zarówno na poziomie komórkowym, jak i humoralnym . Badani uczonych norweskich, potwierdzają związek między odczuwaniem stresu w pracy i aktywnością układu odpornościowego. Są to między innymi badania z udziałem: nurków przybrzeżnych, oficerów pełniących służbę na łodziach podwodnych, pielęgniarek, nauczycieli szkół podstawowych oraz pracowników zmianowych w przemyśle przetwórczym.
Jak pokazują wyniki badań na zwierzętach – bodźce pochodzące ze środowiska (stresory) mogą wpływać na skuteczność układu odpornościowego i w pewnych warunkach obniżać jego zdolność do obrony zarówno przed chorobotwórczymi czynnikami zewnętrznymi, jak i przed wzrostem guzów. Wiele spośród tych dowodów przytaczano w przeglądach dotyczących udziału czynników psychospołecznych i procesów psychofizjologicznych w zachorowaniach na raka .
Inną grupę zdrowotnych następstw stresu zawodowego stanowią zaburzenia zachowania łączone z zaburzeniami adaptacyjnymi, zaburzeniami ostrego stresu oraz zespołem stresu pourazowego . U wielu osób stres związany z pracą zawodową powoduje wzmożony niepokój i nadpobudliwość. Pracowników mających skłonności do zaburzeń nastroju może dotknąć kliniczna depresja. Ponadto, na skutek silnego dystresu mogą pojawić się takie objawy psychiczne jak: reakcje lękowe, stany maniakalne, bezsenność, nasilenie objawów schizofrenii .
Bibliografia:
- N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, Osobowość, stres a zdrowie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008.
- T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez, Badania nad stresem związanym z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Luksemburg 2006.
- M.Widerszal-Bazyl, Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja, w: D. Koradecka (red), Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena ergonomia, CIOP, Warszawa 2000, t. 5.
- K. Nazar i inni, Stres w pracy zawodowej a zagrożenia stanu zdrowia osób z przewlekłymi chorobami układu krążenia i przemiany materii, „Bezpieczeństwo pracy” 2001, Nr 3.
- K. Kmiecik-Baran, Stres w miejscu pracy: epidemiologia, stresory, wskaźniki, pomiar i zapobieganie, [w:] Przedstawienie powiązań między przeciwdziałaniu stresowi związanemu z pracą, a korzyściami gospodarczymi i socjalnymi dla firm i pracowników – wymiana dobrych praktyk, Materiały z konferencji międzynarodowej Warszawa, 14.06.2007 r., Wydawnictwo Komisji Krajowej NSZZ’Solidarność” .
- J. Bugajska, D. Żołnierczyk-Zreda, K. Hildt-Ciupińska, Profilaktyka dolegliwości mięśniowo-szkieletowych w kontekście psychospołecznych aspektów pracy, „Bezpieczeństwo Pracy” 2011, Nr 4,
- M. Widerszal-Bazyl Ryzyko psychospołeczne w miejscu pracy i jego ograniczanie, w: D. Koradecka (red.): Bezpieczeństwo i higiena pracy. CIOP-PIB, Warszawa, 2008.
- W. Łosiak, Psychologia stresu , Wydawnictwa akademickie i profesjonalne, Warszawa 2008.
Jeżeli duża liczba pracowników odczuwa stres w pracy bądź jego skutki, problem staje się istotny z punktu widzenia organizacji. Wysuwane są sugestie, że jeśli około 40% pracowników w danej grupie ma do czynienia z problemami związanymi ze stresem, wówczas można stwierdzić, że zdrowie organizacji jest w jakimś sensie upośledzone .
Właściwie przedstawiciel każdego zawodu może i zwykle jest narażony na stres. Zjawisko to wiąże się z odpowiedzialnością, nowymi wyzwaniami, próbami sprostania obowiązkom oraz z codziennego kontaktu z ludźmi.
Radzenie sobie jest ważnym elementem całego procesu stresowego. Jednak mimo wielu lat badań jest ono najsłabiej zrozumiane. Teza ta jest szeroko prezentowana w literaturze. Według Lazarusa radzenie sobie ze stresem ma trzy główne cechy.