Czynniki stresogenne występujące w pracy zawodowej
Category : Stres
Jedną z podstawowych właściwości stresu jest olbrzymia różnorodność czynników, które mogą go wywoływać . Stresory, czyli czynniki wywołujące stres w miejscu pracy, to wydarzenia lub okoliczności, które powodują u pracownika poczucie, że stawiane mu wymagania przerastają możliwości poradzenia sobie w danej sytuacji.
Można wyróżnić kilka typów stresorów :
- stresory będące częścią wykonywanej pracy – rożnego rodzaju napięcia związane z pracą, np. pracą zmianową, w której może wystąpić przemoc czy sytuacje wywołujące silną, negatywną reakcję emocjonalną,
- stresory powstające na skutek organizacji pracy. Mogą to być czynniki fizyczne (zbyt wysoka temperatura, nadmierny hałas, zimno itp.) oraz fizjologiczne, powodujące zakłócenie równowagi w organizmie (praca zmianowa, nieodpowiedni czas na odpoczynek itp.),
- stresory wynikające z nadmiernych wymagań, np. nierealistycznie określanych terminów wykonania pracy,
- stresory związane z czynnikami podmiotowymi, takimi jak stan zdrowia, relacje z innymi ludźmi, umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach itp.
W modelu stresu Karaska, za szczególnie istotne stresory w środowisku pracy, uznano:
- wymagania,
- kontrola,
- wsparcie społeczne.
Karasek zaobserwował i zwrócił uwagę, że interakcja wysokich wymagań w stosunku do wykonywanego zadania i niskiego zakresu kontroli jest szczególnie niebezpieczna z punktu odczuwanego stresu.
W swojej koncepcji wyodrębnił cztery główne sytuacje :
Źródło: H. Bałtorowski, Analiza potencjalnych czynników, wywołujących stres u pracowników, Materiały Prewencyjne Okręgowej Inspekcji Pracy w Gdańsku, strona internetowa: http://www.gdansk.oip.pl, odczyt: 12.04.2012 r.
- wysokie wymagania i mały zakres kontroli: to sytuacja szczególnie stresogenna. Pracownik otrzymuje trudne lub pracochłonne zadania, jednocześnie nie ma możliwości swobodnego ich wykonania. Gdy możliwości wykonawcze pracownika zostają zablokowane i nie ma ona wpływu na sytuację, napięcie nie rozładowuje się w toku aktywnych działań i utrzymuje się. Prowadzi to do niepokoju, depresji i ryzyka choroby somatycznej.
- wysokie wymagania i duży zakres kontroli – jest to sytuacja kiedy przed pracownikiem zostały postawione trudne zadania, ale ma on możliwości takiego modelowania swego zachowania, by osiągnąć postawione cele. Taka sytuacja stwarza warunki rozwoju (oceny pracy są prawidłowe).
- niskie wymagania i mały zakres kontroli — sytuacja taka ani nie pobudza do działania, bo wymagania są niskie, ani nie daje możliwości działania (niska kontrola). Pojawia się więc pasywność zarówno w życiu zawodowym, jak i w sposobie spędzania czasu wolnego. Jednostka nie ma żadnych możliwości rozwoju (wyuczona bezradność, konformizm i minimalizm).
- niskie wymagania — duży zakres kontroli – sytuacja najbardziej relaksująca, wywołująca najmniejsze napięcie. Duży zakres kontroli pozwala optymalnie zareagować na każde pojawiające się — niewygórowane — wymaganie. Ryzyko złego samopoczucia psychicznego czy choroby somatycznej jest w tym wypadku najmniejsze.
Wg modelu Karaska maksymalny poziom stresu pojawia się gdy pracownikowi stawiane są wysokie wymagania przy niskim wsparciu społecznym i niskiej kontroli.
Na poniższym rysunku podano przykładowy model potencjalnych czynników mogących wywoływać stres u pracownika.
Czynniki mogące wywoływać stres u pracowników
Źródło: H. Batarowski, Analiza potencjalnych czynników, wywołujących stres u pracowników, Materiały Prewencyjne Okręgowej Inspekcji Pracy w Gdańsku, strona internetowa: http://www.gdansk.oip.pl
Są to między innymi takie czynniki jak :
Przeciążenie ilościowe pracą:
- znaczny wysiłek fizyczny,
- zaskakiwanie zadaniami,
- narzucone tempo pracy,
- praca w pośpiechu,
- nagłe i znaczne ilości pracy do wykonania,
- konieczność pracy w nadgodzinach, zabieranie pracy do domu,
- ciągłe zmiany w pracy,
- ciągła dyspozycyjność.
Przeciążenie jakościowe pracą:
- konieczność zachowania ciągłej czujności,
- zadania trudne i skomplikowane umysłowo,
- odpowiedzialność za innych ludzi,
- odpowiedzialność materialna,
- konieczność wyboru „mniejszego zła”, dylematy moralne w pracy,
- podejmowanie decyzji związanych z dużymi konsekwencjami.
Niedociążenie jakościowe:
- wykonywanie prostych, powtarzalnych, monotonnych czynności,
- praca wysoce zautomatyzowana,
- praca poniżej kompetencji pracownika.
Brak kontroli nad pracą :
- mały udział w podejmowaniu decyzji,
- brak możliwości wyrażania swojej opinii,
- nadmierne ograniczanie aktywności.
Brak wsparcia :
- poczucie osamotnienia,
- brak współodpowiedzialności,
- nie informowanie o zmianach w firmie,
- utrudniony kontakt z przełożonym,
- brak środków i urządzeń potrzebnych do pracy.
Konflikt roli :
- konflikt roli z osobowością,
- konflikt między różnymi rolami,
- przeciążenie roli,
- praca poniżej aspiracji pracownika,
- sprzeczne oczekiwania ze strony innych osób,
- nieadekwatna do roli odpowiedzialność za ludzi lub rzeczy .
Niejasność roli:
- konflikt sprzecznych poleceń,
- wieloznaczność roli.
Fizyczne warunki pracy:
- hałas,
- czynniki klimatyczne (temperatura, wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne, siła wiatru),
- oświetlenie,
- promieniowanie: jonizujące, mikrofalowe,
- wibracje,
- kontakt z substancjami toksycznymi,
- praca na wysokości.
Ponadto należy wymienić takie czynniki stresogenne jak:
- Stresory związane z rozwojem zawodowym – niezadowolenie z dotychczasowego przebiegu kariery, brak możliwości dalszego rozwoju zawodowego, brak poczucia stałości pracy, wszystko to może być dla pracownika istotnym źródłem stresu w pracy. Związane to jest zwłaszcza z tzw. kryzysem środka kariery występującym ok. 40 roku życia, który sprzyja do krytycznej oceny dotychczasowych osiągnięć .
- Relacje z bezpośrednim przełożonym i stosunki interpersonalne – z pozostałymi współpracownikami – w firmach, w których przełożony nie dba o pracowników i nie okazuje im zrozumienia, powstają różnego rodzaju napięcia. Szczególnie stresująca jest niekonstruktywna krytyka, faworyzowanie wybranych i nadużywanie władzy. W wielu miejscach pracy dochodzi do tzw. „intryg biurowych”. Na porządku dziennym jest nieufność i ostra rywalizacja między współpracownikami. Często pojawiają się konflikty między silnymi osobowościami. Wszystko to stwarza atmosferę wrogości i ciągłego napięcia .
- Degradacja zawodowa – jest z całą pewnością bardzo stresująca. Trzeba tu też zauważyć, że i awans czasem nie sprawia radości, szczególnie jak się go wcale nie pragnie i nie potrafi się wziąć na siebie większych obowiązków .
- Niskie wynagrodzenie – kłopoty finansowe przyczyniają się do wzrostu napięć szczególnie, jeżeli zadowolenie z pracy nie równoważy niskiej płacy .
- Przemoc w pracy – istnieje coraz obszerniejsza literatura na temat przemocy w miejscu pracy, oraz związanego z tym zagadnienia stresu pourazowego. Mimo problemów z jednolitym definiowaniem tego zjawiska w różnych krajach Unii Europejskiej waga problemu przemocy ciągle wzrasta: trzy miliony pracowników zgłasza fakt molestowania seksualnego, sześć milionów – przypadki przemocy fizycznej w miejscu pracy, a dwanaście milionów – przypadki zastraszania i przemocy psychicznej .
- Relacje z klientami – ludzie, których praca polega na bliskich kontaktach, spotkaniach z dużą liczbą osób uskarżają się na wysoki poziom stresu .
- Podróże i dojazd do pracy – częste podróże służbowe są niemałym źródłem stresu. Gdy spędza się dużo czasu poza domem, życie rodzinne ulega poważnym zaburzeniom. Stanie w korkach ulicznych i perspektywa spóźnienia się do pracy powoduje duży poziom stresu już w momencie przystępowania do wykonywania obowiązków służbowych .
Na stres w pracy mają również wpływ czynniki pozaorganizacyjne, takie jak :
- kryzysy życiowe,
- konflikt na styku praca-dom,
- problemy finansowe,
- sytuacja ekonomiczna kraju,
- rasizm i nietolerancja religijna,
- wysoka konkurencyjność na rynku, na którym działa firma,
- niestabilna sytuacja na rynku pracy – trudności ze znalezieniem innego zatrudnienia.
Bibliografia:
- W. Łosiak, Psychologia stresu , Wydawnictwa akademickie i profesjonalne, Warszawa 2008.
- K. Kmiecik-Baran, Stres w miejscu pracy: epidemiologia, stresory, wskaźniki, pomiar i zapobieganie, [w:] Przedstawienie powiązań między przeciwdziałaniu stresowi związanemu z pracą, a korzyściami gospodarczymi i socjalnymi dla firm i pracowników – wymiana dobrych praktyk, Materiały z konferencji międzynarodowej Warszawa, 14.06.2007 r., Wydawnictwo Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.
- H. Batarowski, Analiza potencjalnych czynników, wywołujących stres u pracowników, Materiały Prewencyjne Okręgowej Inspekcji Pracy w Gdańsku, strona internetowa: http://www.gdansk.oip.pl/
- N. Ogińska-Bulik Z. Juczyński, Osobowość, stres a zdrowie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008.
- M. Kamińska, B. Siewierski, A. Skwara, A. Szóstak, Panowanie nad stresem, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2005.
- E. Beck, A. Orlińska-Gondor, Stres jako kategoria jednostkowa i organizacyjna,[w:]Nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem red. L. Zbiegień –Maciąg, Wolters Kluwer Polska, Kraków 2006.
- S. Kozak, Patologie w środowisku pracy. Zapobieganie i leczenie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.
- T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez, Badania nad stresem związanym z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Luksemburg 2006